MOEDER COURAGE
Moeder Courage is het beroemde anti-oorlogsstuk van Bertolt Brecht over de marketentster Anne Fierling. Brecht situeert zijn stuk tijdens de Dertigjarige Oorlog (1618-1648), een Europees conflict tussen katholieken en protestanten. Een marketentster was een vrouw die de toestemming had om met de troepen mee te trekken en voedsel, drank en dagelijkse benodigdheden aan de soldaten te verkopen. In de loop van het verhaal verliest ze haar kinderen aan de oorlog die ze zelf mee in stand helpt houden. Brecht wil dat we haar veroordelen omwille van haar opportunisme, maar ze heeft tegelijkertijd ook iets tragisch en gelaagds.
Lisaboa Houbrechts ziet Moeder Courage als een ambigu en complex personage. Ze is alles in één: ze is dader en slachtoffer, moeder en commerçante. Maar voor Lisaboa is oorlog niet alleen iets tussen naties en volkeren. Ook in de familie en in de intimiteit van het vrouwenlichaam woedt oorlog. Houbrechts kiest ervoor om de oorspronkelijke tekst van Moeder Courage geheel te ensceneren - inclusief de liederen van Paul Dessau. Ze wil onderzoeken hoe de tekst juist omwille van zijn historiciteit hedendaags kan worden. Met een diverse cast, met o.a. Lubna Azabal, Laura De Geest, Koen De Sutter, Alain Franco, Lisi Estaras, Pietro Quadrino, Joeri Happel en Aydin Isleyen, vertaalt Lisaboa de theatertekst naar een uniek meertalig, muzikaal en beeldend universum waarbij schoonheid niet geschuwd wordt.
Moeder Courage maakt deel uit van een indrukwekkende reeks van enigmatische vrouwenfiguren in het werk van Lisaboa, zoals de Dulle Griet, Medea, en Yerma.
Wie was Bertolt Brecht?
Bertolt Brecht werd geboren in 1898 in Augsburg en groeide op in een middenklassegezin, waar zijn ouders zijn liefde voor literatuur stimuleerden. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd Brecht als medisch dienstverlener opgeroepen, wat hem directe ervaring gaf met de gruwelen van de oorlog. Deze periode had een blijvende invloed op zijn wereldbeeld en later werk, waarin hij vaak kritiek uitte op militarisme en de destructieve gevolgen van oorlog. Na de oorlog begon hij als theatercriticus en toneelschrijver, en in de jaren 1920 verhuisde hij naar Berlijn. Hier kwam hij in aanraking met het marxisme en werd hij sterk beïnvloed door linkse denkers en kunstenaars. Brecht ontwikkelde een groeiende betrokkenheid bij sociale ongelijkheid en de strijd van de onderdrukten, wat een terugkerend thema in zijn werk zou worden. Brecht keerde zich tegen het traditionele theater, dat hij te emotioneel en oppervlakkig vond. In plaats daarvan ontwikkelde hij het episch theater, een stijl die toeschouwers moest aanzetten tot kritisch denken in plaats van passieve emotionele betrokkenheid. Met humor, afstandelijk spel en bevreemding wilde hij de absurde contradicties in de samenleving zichtbaar maken. Het Verfremdungseffekt gebruikte hij om het publiek uit de illusie van het toneelspel te halen en hen te dwingen na te denken over de boodschap van het stuk. In 1933, na de machtsovername door Adolf Hitler, werd Brecht vanwege zijn marxistische overtuigingen en antifascistische houding gedwongen Duitsland te ontvluchten. Bovendien werkte hij samen met Joodse kunstenaars en was hij getrouwd met de Joodse actrice en toneelschrijfster Helene Weigel, wat hem extra kwetsbaar maakte onder het naziregime. Zijn ballingschap bracht hem eerst naar Denemarken, vervolgens naar Zweden en Finland, en uiteindelijk naar de Verenigde Staten. Tijdens deze periode schreef hij een van zijn bekendste werken, Moeder Courage en haar kinderen (1939). In 1947, na de Tweede Wereldoorlog, werd Brecht door de Amerikaanse autoriteiten ondervraagd vanwege vermeende communistische sympathieën. Kort daarna verliet hij de VS en vestigde zich uiteindelijk in Oost-Berlijn, waar hij met steun van de communistische regering het Berliner Ensemble oprichtte. Brecht bleef tot zijn dood in 1956 invloedrijk in de toneelwereld. Zijn ideeën over theater en maatschappij hebben generaties theatermakers en schrijvers geïnspireerd.
German Angst
Duitsland heeft in de afgelopen eeuwen meerdere verwoestende oorlogen meegemaakt en elke oorlog bouwde voort op de trauma’s en onzekerheden van de vorige. Moeder Courage en haar kinderen speelt zich af tijdens de Dertigjarige oorlog (1618-1648) die begon als een religieuze strijd tussen de katholieken en protestanten. Het interne conflict in het Heilige Roomse Rijk groeide snel uit tot een bredere Europese machtsstrijd met inmenging van landen zoals Zweden, Frankrijk, Polen en Spanje. De Dertigjarige Oorlog liet diepe trauma’s achter op Duitsland, zowel fysiek als psychologisch. De langdurige verwoesting, massale sterfte (40% van de bevolking) en extreme wreedheden zorgden voor een collectief trauma dat generaties lang voelbaar bleef. De bevolking was overgeleverd aan rondtrekkende legers en huurlingen die zonder onderscheid plunderden, moorden en verkrachtten. Alles stortte zich in criminaliteit en anarchie, er heerste totale onzekerheid en wantrouwen en de sociale codes veranderden zich voortdurend. Dit historische trauma droeg bij aan het concept van “German Angst”, een term die verwijst naar een diepgewortelde existentiële angst voor chaos en onveiligheid. De herinnering aan de Dertigjarige Oorlog versterkte een defensieve mentaliteit en een neiging tot militarisering als bescherming tegen toekomstige bedreigingen. Duitsland wilde nooit meer slachtoffer zijn. Zelfs eeuwen later was de behoefte aan sterke leiders en een gedisciplineerd leger deels te herleiden tot de ervaringen van deze Duitse ‘oercatastrofe’. Zo beïnvloedde de Dertigjarige Oorlog niet alleen de geopolitieke structuur van Duitsland, maar ook de nationale psyche en het collectieve bewustzijn. De wortels van de Eerste en Tweede Wereldoorlog liggen dan ook in de Dertigjarige Oorlog. De slachtoffermythe werd na WOII volledig omgedraaid, veel Duitsers beschouwden zichzelf als daders, die nooit meer dader willen zijn. Ook vandaag drukt de German Angst zijn stempel op de politieke wereldkaart, denk maar aan de oorlog in Gaza en de komende parlementsverkiezingen in Duitsland.
Moeder Courage als ambigue vrouw
Moeder Courage en haar kinderen (1939) speelt zich af tijdens de Dertigjarige Oorlog en volgt Anna Fierling, beter bekend als Moeder Courage, een marktvrouw die met haar kar door Europa trekt om handel te drijven met soldaten. Ze probeert winst te maken in tijden van oorlog, terwijl ze haar drie kinderen – Eilif, Fromage Suisse en Katrien – bij zich heeft. In een wereld waar onzekerheid, chaos en wantrouwen heersen laat Moeder Courage zich leiden door handelsdrang en hebzucht om zoveel mogelijk profijt uit de oorlog te halen. Haar cynische houding weerhoudt haar om te leren uit haar fouten, voor haar is er geen perspectief op een oorlog die eindeloos lijkt te duren en zo gebonden is aan onvoorspelbare ontwikkelingen. Moeder Courage’s hardnekkige opportunisme leidt uiteindelijk tot het verlies van al haar kinderen. Zo maakt Brecht duidelijk dat kapitalisme geen oplossing biedt voor menselijke ellende, maar het juist in stand houdt
Moeder Courage is een personage afkomstig uit het verhaal Lebenbeschreibung der Ertzbetrügerin und Landstörzerin Courasche ( The Life of Courage: The notorious Thief, Whore and Vagabond) van de Duitse schrijver Grimmelshausen uit 1669. Het vertelt de saga van een jong meisje dat weet te overleven in de Dertigjarige Oorlog door gebruik te maken van haar zogezegde sluwheid en seksuele aantrekkingskracht. Ze wordt geportretteerd als een amorele jongevrouw die van man naar man fladdert, met een opeenvolging van echtgenoten en minnaars, en eindigt haar leven bij een rondtrekkend gezelschap. Grimmelshausen leefde in de 17e eeuw, een periode waarin vrouwen systematisch onderdrukt werden en feminicide hoogtij vierden. Voornamelijk vrouwen zonder gezin, prostituees, alleenstaande moeders en vroedvrouwen werden gewantrouwd en als heks vervolgd. Een heks werd gezien als een promiscue en rebelse vrouw die de katholieke en patriarchale autoriteit ondermijnde. Honderdduizenden vrouwen werden doorheen de 16e en de 17e eeuw gefolterd, verbrand of opgehangen. Bertolt Brecht geeft een andere invulling aan Courage en verruilt het slinkse meisje dat haar seksualiteit in de strijd gooit voor een alleenstaande moeder die gewetenloos handel voert.
Lisaboa Houbrechts concentreert zich in haar enscenering op Moeder Courage (Lubna Azabal) en haar entourage: haar drie kinderen (Pietro Quadrino, Aydin Isleyen en Lisi Estaras), haar twee minnaars zijnde de kok (Koen De Sutter) en de veldprediker (Joeri Happel), en haar deelgenoot Yvette (Laura De Geest). Lisaboa Houbrechts begrijpt Moeder Courage als een ambigue en gelaagd personage, dat zich niet eenvoudig laat doorgronden. Haar verhouding tot vrouwelijkheid, seksualiteit en moederschap is dubbelzinnig en complex: ze beweegt zich tussen zorg en pragmatisme, tussen affectie en afstandelijkheid. Het ambivalente karakter van de vraag of haar kinderen werkelijk haar biologische nakomelingen zijn, wordt versterkt door de keuze om met spelers met geringe leeftijdsverschillen te werken. In een borstenloos korset (ontwerp van Oumar Dicko) werpt Moeder Courage zich, als dominante en onvruchtbare vrouw die niet kan bloeden, op de zorg voor haar onderdrukte dochter Katrien (Lisi Esteras) die niet ophoudt met bloeden. De complexe relatie tussen moeder en dochter eindigt in een iconisch piëta-beeld, ditmaal als rouwende moeder zonder borsten. Lisaboa Houbrechts gaat in haar lezing een stapje verder dan Bertolt Brecht en zoomt sterk in op de inzet van vrouwelijkheid in de oorlogseconomie. Zo is ook Yvette niet enkel sekswerker maar neemt ze als onderhandelaar ook actief deel aan de economische bedrijvigheid. De vrouwen in het stuk zijn niet vrij van onschuld, maar desalniettemin bewust van de specifieke wijze waarop het oorlogsgeweld een vrouwelijk lichaam markeert. De afstand van het publiek tegenover Moeder Courage die Bertolt Brecht wou installeren, mislukte destijds en staat ook vandaag onder druk. De spanning tussen empathie en onbegrip wordt in deze versie op de spits gedreven door de tragische realiteit waar vrouwen zich in het bijzonder toe moeten verhouden, niet uit de weg te gaan. Die blik op vrouwelijke schuld, interseksualiteit en onvruchtbaarheid is een terugkerend thema in het oeuvre van Lisaboa Houbrechts, waar Medea (2023) en Yerma (2024) deel van uitmaken.
Lisaboa Houbrechts’ cyclisch drama
Lisaboa Houbrechts presenteert het politieke stuk als een multidisciplinaire installatie waarin poëtische, metaforische en contemplatieve strategieën centraal staan. Door de toevoeging van Lynchiaanse droomsequenties, versterkt door de muziek van Alain Franco en Aydin Isleyen en het lichtontwerp van Fabiana Piccioli, creëert ze vervreemdende contrasten tussen de scènes, als antwoord op Brecht’s Verfremdungseffekt. In haar hedendaagse enscenering breekt ze het historische tijdsdocument open en creëert een onbestemd en desolaat landschap waarin de theatertekst van Bertolt Brecht plaatsgrijpt. Binnen de tijdloze, filmische setting worden historische en toekomstgerichte referenties met elkaar vervlochten: beelden uit de Dertigjarige Oorlog, de jaren 1930 in Duitsland en de Verenigde Staten, de Koude Oorlog en een dystopische toekomst evoceren een continuüm van conflict en onderdrukking. De verschillende talen op het podium, de personages spreken en zingen in het Frans, Nederlands, Koerdisch en Hebreeuws, benadrukken dat oorlog van alle tijden en plaatsen is.
De personages verschijnen als nietige wezens die ploeteren in een overspoeld brutalistisch decor, dat hun kwetsbaarheid en onderworpenheid aan de eindeloze en ongrijpbare dreiging van oorlog benadrukt. Een centrale scenografische component is een monumentale, drie meter hoge bal die wordt voortgeduwd en die functioneert als een polyvalent symbool: ze verwijst ondermeer naar Moeder Courage’s kar, naar de kogel die Fromage Suisse (Pietro Quadrino) ombrengt en naar een onheilspellend gezwel dat allerlei wereldgeluiden voortbrengt, van oorlog tot opera. De cyclische baan die de bal aflegt, evoceert de beweging van een klok en van de planeten en weerspiegelt het onontkoombare verstrijken van de tijd maar evengoed de vrouwelijke cyclus.
Lisaboa Houbrechts kiest er bewust voor om het geweld op een indirecte manier voelbaar te maken, niet via expliciete confrontaties, maar door de constante, onderhuidse aanwezigheid ervan in de scenografie, de beweging en het geluidsontwerp van Alain Franco. De dreiging blijft echter latent aanwezig, waardoor de personages voortdurend in een staat van waakzaamheid verkeren en hun omgeving met argwaan benaderen. Hierdoor wordt de toeschouwer uitgedaagd om de oorlog niet enkel als een historisch fenomeen te beschouwen, maar als een existentiële, cyclisch fenomeen dat diep verankerd ligt in de menselijke conditie. Toch blijft Lisaboa Houbrechts geloven dat niet alle hoop verloren is. Door middel van schoonheid, poëzie en humor brengt ze momenten van lichtheid in de voorstelling, ondersteund door de liederen van de Koerdische muzikant Aydin Isleyen. Daarnaast kiest ze bewust voor een diverse, intergenerationele cast met uiteenlopende achtergronden, ervaringen en artistieke disciplines. Zo delen muzikanten Aydin Isleyen en Alain Franco, als onervaren toneelspelers, het podium met doorgewinterde acteurs zoals Koen De Sutter, Lubna Azabal, Joeri Happel en Laura De Geest en choreografe Lisi Esteras vertaalt haar rol als de stomme Katrien naar een expressieve bewegingstaal. Deze veelvormige samenstelling belichaamt een vorm van hoop: ongeacht afkomst of verleden delen de performers samen het podium om een gemeenschappelijk verhaal te vertellen, en zo de verbindende kracht van theater zichtbaar te maken.
- Dina Dooreman
Ontdek de ploeg
Beeldmateriaal
Credits
tekst BERTOLT BRECHT originele titel Moeder Courage en haar kinderen regie LISABOA HOUBRECHTS dramaturgie DINA DOOREMAN, ERWIN JANS acteurs LUBNA AZABAL, KOEN DE SUTTER, JOERI HAPPEL, AYDIN ÌşLEYEN, ALAIN FRANCO, LAURA DE GEEST, LISI ESTARAS, PIETRO QUADRINO originele muziek PAUL DESSAU muziekarrangement, aanvullende muziek & geluidsontwerp Alain Franco uitvoering muziek ALAIN FRANCO & AYDIN ÌşLEYEN zang en saz AYDIN ÌşLEYEN De volgende liederen van Paul Dessau uit Moeder Courage en haar kinderen zullen zonder muzikale begeleiding gezongen worden MON CAPITAINE – CHANSON DE MÈRE COURAGE, LA CHANSON DE LA GRANDE CAPITULATION, LA CHANSON DE LA FRATERNISATION ET DE ULM À METZ kostuums OUMAR DICKO lichtontwerp FABIANA PICCIOLI scenografie LISABOA HOUBRECHTS & RALF NONN productiemanager ELLA DE GREGORIIS toneelmeester CARLO BOURGUIGNON lichttechniek MARGARETA ANDERSEN geluidstechniek BRECHT BEUSELINCK BOVENTITELING INGE FLORE VERTALING en Français: Irène Bonnaud (Bertolt Brecht est publié et représenté par L’ARCHE – éditeur & agence théâtrale. www.arche-editeur.com), in het Nederlands: Gerrit Kouwenaar. Hebrew : Amit Lebleng. Kurdish : Aynur Bozkurt. stagiair assistent regie DAAN HAEVERANS & LUDWIG SANDER productie KVS & TONEELHUIS coproductie THÉÂTRE DE LIÈGE, LE PHÉNIX-SCÈNE NATIONALE DE VALENCIENNES, THÉÂTRE DE LA VILLE PARIS, PERPODIUM met de steun van THE TAXSHELTER OF THE BELGIAN FEDERAL GOVERNMENT VIA CRONOS INVEST, THE FLEMISH COMMUNITY & REGIO HAUTS-DE-FRANCE