Een archief van ver en dichtbij

Wat was het startpunt van dit project?

Het vertrekpunt van de voorstelling is het archief dat mijn vader, Daniel Demoustier, heeft opgebouwd als beeld reporter voor oorlogen, natuurrampen en politieke conflicten. Het archief beslaat twintig jaar en overlapt met mijn kindertijd. Als kind nam ik de job van mijn vader en de beelden die thuis binnenkwamen als vanzelfsprekend. Een paar jaar geleden ben ik pas voor het eerst bewust naar die beeldreportages gaan kijken. Mijn vader was op dat moment ziek en via die beelden vond ik een ingang om hem beter te leren kennen, om door zijn lens te kijken. De insteek is persoonlijk, maar uiteindelijk is het verhaal veel groter dan mijzelf. Als maker zoek ik toch altijd naar thema’s die een sociaal-maatschappelijke relevantie hebben.

Unfolding an Archive draait rond de beeldreportages die Daniel Demoustier heeft gemaakt. Toch hebben jullie ervoor gekozen om geen, of amper, beelden te tonen. Hoe zit dat?

De beelden zijn erg dwingend. Daarom dat we hebben besloten om de focus te verleggen naar geluid—dat associatief werkt. Het biedt ruimte voor een andere kijk- en luisterervaring. Bovendien heeft mijn vader ook een achtergrond als geluidsman en werkte hij af en toe in de Belgische muziekscene, dus die keuze leek wel te kloppen. 

De voorstelling start vanuit een autobiografisch verhaal. Hoe benader je dat via je lichaam—met bewegingstechnieken die toch minder verhalend zijn van kwaliteit?

In deze voorstelling heb ik voor het eerst mijn training als mimer (ik ben o.a. afgestudeerd aan de mime opleiding van de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten) bewust ingezet. In België is de bewegingstechniek van de mime corporel niet zo bekend, maar het heeft mij erg geholpen om de beelden en lichamelijke herinneringen te analyseren, figureren, en abstraheren. Dans is emotioneler en leent zich om de impact, hoe het je kan overkomen, zichtbaar te maken.

Het werk is getiteld Unfolding an Archive. Wordt het archief zelf ook gethematiseerd in de voorstelling?

Het archief wordt zichtbaar gemaakt door een kaart die ik als een soort forensisch onderzoek uitteken op de theatervloer. De kaart is subjectief. Thuis is het midden, vanuit die beleving start de voorstelling en zet ik andere punten uit. Elke locatie is gekoppeld aan een geluid en een beweging. Telkens als ik op een plek aankom zoek ik naar waar de kijkherinneringen (van de beelden die corresponderen met die plek) gelokaliseerd zijn in mijn lichamelijk archief. Gaandeweg ontwikkelt zich een spel tussen de locaties, de geluiden, en de bewegingen. Het archief wordt door elkaar geschud en nieuwe verbindingen worden gelegd. 

“Het archief wordt door elkaar geschud en nieuwe verbindingen worden gelegd.” 

Het thema is best zwaar, cirkelend rond het thema van oorlog. Zoë, wat zou je het publiek nog graag meegeven?

Voor het eerst zit er ook iets tragikomisch in mijn werk. We vertrekken vanuit een zekere lichtvoetigheid en absurditeit: de eindeloze speech van de politica, de reporter die zijn tekst niet kent, ... Het is de tragiek van het onvermogen om zich te verplaatsen in de ander. Misschien dat er ook een zekere schoonheid zit in de transparantie om dat onvermogen toe te geven en toch te blijven proberen. 

“Ik die samen met mijn vader graaf
door herinneringen en een reeks van gebeurtenissen proberen te reconstrueren, elk vanuit ons eigen perspectief.” 

Het verhaal van deze voorstelling staat erg dicht bij jou, Zoë. Toch deed je documentair onderzoek. Kan je daar iets meer over vertellen? Hoe vertaalt dat documentair materiaal zich naar het podium?

Het allereerste wat ik heb gedaan is mijn vader bellen. Ik had in eerste instantie niet de intentie dat materiaal letterlijk te gebruiken in de voorstelling, maar tijdens het telefoontje realiseerde ik mij: dit is het! Ik die samen met mijn vader graaf door herinneringen en een reeks van gebeurtenissen proberen te reconstrueren, elk vanuit ons eigen perspectief. Ik ben blij dat ik dat eerste telefoontje heb opgenomen, op speaker via mijn gsm. Daarna heb ik Yelena Schmitz gevraagd om interviews afzonderlijk met mij en mijn vader af te leggen. Door haar interview-montage wordt duidelijk hoe anders onze herinneringen en ervaringen van toen zijn. Hoe die verhalen soms samenvallen, maar ook kunnen verschillen. Zowel het allereerste telefoongesprek als Yelena’s interviews zijn gemonteerd in de voorstelling.

Hoe verhouden jullie je tot het leed van andere mensen dat ingekapseld zit in de beelden die Daniel Demoustier heeft vastgelegd?

Ik vind dat een hele moeilijke... Ik zou zo graag de mensen ontmoeten die op die beelden staan. Ik voel dat het een noodzakelijke volgende stap is om naar die gebieden toe te reizen—wie weet wordt dit een meerjarig project. Maar, voor nu, probeer ik de subjectiviteit van het geheel transparant te maken. Het gaat over indrukken, impressies; Hoe die beelden hier binnenkomen. Ikzelf kijk naar de beeldreportages vanuit een bepaald kader. De journalistiek is ook gekaderd, het is ook subjectief. En het theater biedt dan weer een ander kader om dit allemaal onder een vergrootglas te leggen. 

Hoe verliep het samenspel tussen de fysieke beweging en het geluid?

Willem: We zijn relatief snel van start gegaan met improvisaties tussen beweging en geluid. Omdat dat bleek te werken, zijn we in het archief gedoken en hebben we samen geluiden geselecteerd waarvan we dachten dat ze iets meer konden betekenen dan enkel een bom of een schot. We hebben geprobeerd de verheerlijking en een eenduidig idee van geweld uit de weg te gaan. In de plaats daarvan zijn we op zoek gegaan naar geluiden die iets ambigue hebben, meerdere associaties opwekken, en kunnen overgaan in abstractie. 

Zoë: Uiteindelijk heb ik het gevoel dat we een duet hebben gecreëerd tussen beweging en geluid. Samen vormen ze composities. 

“We zijn op zoek gegaan naar geluiden die niet per se het cliché oorlogs- of rampenverhaal vertellen, maar eerder iets zeggen over de context waarin ze plaatsvinden. Het zijn geluiden die je naar een plek brengen, die je laten reizen.” 

Hoe verhoudt de muziek zich tot de geluiden uit het reportage-archief?

Zoë: Het archief bestaat uit rushes, dat zijn urenlange ongemonteerde beelden. Samen met mijn moeder Annemie Boonen en Willem zijn we dagen en nachten door dat archief gegaan om uiteindelijk een reeks geluidsfragmenten te selecteren. We zijn op zoek gegaan naar geluiden die niet per se het cliché oorlogs- of rampenverhaal vertellen, maar eerder iets zeggen over de context waarin ze plaatsvinden. Het zijn geluiden die je naar een plek brengen, die je laten reizen. 

Willem: We hebben ons afgevraagd in hoeverre we de geluidsfragmenten konden manipuleren en er effecten op zetten. Gaan we er überhaupt muziek van maken? Uiteindelijk hebben we een middenweg gezocht waarbij we zo dicht mogelijk bij de originele field recordings zijn gebleven. Soms worden tapes teruggespoeld, vooruit gespoeld, of geloopt. Dat is allemaal origineel. De beschadigingen op de filmband zitten ook in de voorstelling. We hebben gespeeld met de bestaande effecten in het geluidsarchief.